Cuộc cách mạng văn hóa kết thúc với cái chết của Mao Trạch Đông năm 1976. Do Mao khởi xướng, phong trào này đã gây ra thiệt hại nghiêm trọng cho kết cấu kinh tế và xã hội ban đầu của Trung Quốc. Đất nước này bị sa lầy trong nghèo đói khi sản xuất kinh tế chậm lại hoặc dừng hẳn. Tư tưởng chính trị là tối quan trọng trong cuộc sống của người dân thường cũng như hoạt động nội bộ của chính Đảng Cộng sản. Tại Hội nghị Trung ương 3 của Ủy ban Trung ương 11 vào tháng 12 năm 1978, Đặng Tiểu Bình nổi lên như nhà lãnh đạo thực tế của Trung Quốc. Đặng đưa ra một chương trình toàn diện để cải cách nền kinh tế Trung Quốc. Trong vài năm, hướng đi của Trung Quốc hoàn toàn thay đổi. Sự tập trung vào sự tinh khiết về ý thức hệ đã được thay thế bằng một động lực mạnh mẽ để đạt được sự thịnh vượng về vật chất.

Để điều hành chương trình cải cách của mình, Đặng đã đẩy các đồng minh của mình lên các chức vụ hàng đầu của chính phủ và đảng. Hồ Diệu Bang trở thành Tổng Bí thư của Đảng Cộng sản vào năm 1982, trong khi Triệu Tử Dương được bổ nhiệm làm Thủ tướng, người đứng đầu chính phủ, vào tháng 9 năm 1980.

Những thách thức của cải cách

Các cải cách nhằm giảm vai trò của nhà nước trong nền kinh tế và dần dần đưa ra các hình thức sản xuất tư nhân trong nông nghiệp và công nghiệp. Đến năm 1981, khoảng 73% trang trại nông thôn đã ngừng hoạt động và 80% doanh nghiệp nhà nước được phép giữ lại lợi nhuận. Trong một vài năm, sản xuất tăng lên với những bước nhảy vọt, và nghèo đói đã giảm đáng kể.

Trong khi các cải cách nói chung được công chúng đón nhận, các mối lo ngại gia tăng về một loạt các vấn đề xã hội mà những thay đổi mang lại, bao gồm tham nhũng và gia đình trị của các quan chức đảng ưu tú.[17] Hệ thống định giá do nhà nước ủy quyền, được áp dụng từ những năm 1950, từ lâu đã giữ giá ổn định ở mức thấp. Các cải cách ban đầu đã tạo ra một hệ thống hai mức giá trong đó một số giá được cố định trong khi các giá khác được phép dao động. Trong một thị trường thiếu hụt kinh niên, điều này cho phép những người có quan hệ tốt mua hàng hóa với giá thấp và sau đó bán lại với giá thị trường. Các quan chức đảng đột nhiên thấy mình chịu trách nhiệm về một chế độ nhà nước đang phát triển về quản lý kinh tế và khuyến khích to lớn cho việc ăn chênh lệch giá.[18] Bất bình về tham nhũng của công chúng đạt đến mức phát sốt, và nhiều người, đặc biệt là những người trong cộng đồng trí thức, bắt đầu tin rằng chỉ có cải cách dân chủ và pháp quyền có thể hoạt động như một thuốc chữa bách bệnh cho các bệnh tật của đất nước.[19]

Sau cuộc họp Bắc Đới Hà năm 1988, lãnh đạo đảng dưới thời Đặng Tiểu Bình đã đồng ý chuyển đổi sang hệ thống định giá dựa trên thị trường.[18] Tin tức về việc nới lỏng kiểm soát giá đã kích hoạt làn sóng rút tiền mặt, mua và tích trữ hàng hóa trên khắp Trung Quốc.[18] Chính phủ đã hoảng loạn và hủy bỏ cải cách giá cả trong vòng chưa đầy hai tuần, nhưng tác động của nó đã duy trì lâu hơn nhiều. Lạm phát tăng vọt. Các chỉ số chính thức báo cáo rằng chỉ số giá tiêu dùng tăng 30% tại Bắc Kinh trong khoảng từ 1987 đến 1988, dẫn đến sự hoảng loạn trong những người làm công ăn lương rằng họ không còn đủ khả năng mua hàng hóa chủ lực.[20] Hơn nữa, trong nền kinh tế thị trường mới, các doanh nghiệp nhà nước không có lãi đã bị áp lực phải cắt giảm chi phí. Điều này đe dọa một tỷ lệ lớn dân số vốn phải dựa vào "vựa lúa sắt", tức là một loạt các lợi ích xã hội như bảo đảm việc làm, chăm sóc y tế và nhà ở được trợ cấp.[20]

Khủng hoảng xã hội và khủng hoảng tính hợp pháp

Các nhà lãnh đạo cải cách đã hình dung vào năm 1978 rằng trí thức sẽ đóng một vai trò hàng đầu trong việc hướng dẫn đất nước thông qua các cải cách, nhưng điều này đã không xảy ra như kế hoạch.[18] Mặc dù đã mở các trường đại học mới và tăng tuyển sinh, [18] hệ thống giáo dục do nhà nước chỉ đạo không tạo ra đủ sinh viên tốt nghiệp để đáp ứng nhu cầu thị trường gia tăng trong các lĩnh vực nông nghiệp, công nghiệp nhẹ, dịch vụ và đầu tư nước ngoài.[18] Thị trường việc làm đặc biệt hạn chế đối với sinh viên chuyên ngành khoa học xã hội và nhân văn.[18] Hơn nữa, các công ty tư nhân không còn cần phải chấp nhận sinh viên được nhà nước giao cho họ, và nhiều công việc lương cao đã được cung cấp trên cơ sở gia đình trị và sự thiên vị.[18] Đạt được một vị trí tốt được nhà nước phân công có nghĩa là điều hướng một bộ máy quan liêu kém hiệu quả, trao quyền cho các quan chức có ít chuyên môn trong lĩnh vực quản lý của họ.[20] Đối mặt với một thị trường việc làm ảm đạm và cơ hội ra nước ngoài hạn chế, trí thức và sinh viên đã tập trung quan tâm nhiều hơn vào các vấn đề chính trị. Các nhóm nghiên cứu nhỏ, như "Salon dân chủ" và "Salon vườn" (Caodi Shalong), bắt đầu xuất hiện trong khuôn viên trường đại học Bắc Kinh.[18] Các tổ chức này thúc đẩy các sinh viên tham gia chính trị.[18]

Đồng thời, hệ tư tưởng xã hội chủ nghĩa của đảng phải đối mặt với một cuộc khủng hoảng về tính hợp pháp khi nó dần dần áp dụng các thực tiễn tư bản chủ nghĩa.[21] Doanh nghiệp tư nhân đã tạo điều kiện cho những kẻ trục lợi, lợi dụng các quy định lỏng lẻo và thường phô trương sự giàu có của họ trước những người nghèo hơn.[20] Sự bất mãn phổ biến tập trung vào sự phân phối của cải không công bằng. Tham lam chứ không phải kỹ năng dường như trở thành yếu tố quan trọng nhất của thành công. Có sự vỡ mộng công khai rộng rãi về tương lai của đất nước. Quần chúng muốn thay đổi, nhưng sức mạnh để xác định "con đường chính xác" tiếp tục chỉ nằm trong tay của chính phủ mà họ không được bầu chọn.[21]

Những cải cách toàn diện và rộng khắp đã tạo ra những khác biệt chính trị về tốc độ thị trường hóa và sự kiểm soát đối với hệ tư tưởng đi kèm với nó, mở ra một lỗ hổng sâu sắc trong giới lãnh đạo trung ương. Các nhà cải cách ("cánh hữu", do Hồ Diệu Bang lãnh đạo) ủng hộ tự do hóa chính trị và đa nguyên tư tưởng như là một kênh để nói lên sự bất mãn của công chúng, và thúc đẩy cải cách hơn nữa. Những người bảo thủ ("cánh tả", do Trần Vân lãnh đạo) nói rằng các cải cách đã đi quá xa, và ủng hộ việc quay trở lại kiểm soát chặt chẽ hơn của nhà nước để đảm bảo sự ổn định xã hội và phù hợp hơn với hệ tư tưởng xã hội chủ nghĩa của đảng. Cả hai bên đều cần sự ủng hộ của nhà lãnh đạo tối cao Đặng Tiểu Bình để thực hiện các quyết định chính sách quan trọng.[22]

Biểu tình sinh viên năm 1986

Vào giữa năm 1986, giáo sư vật lý thiên văn Phương Lệ Chi trở về từ một vị trí tại Đại học Princeton và bắt đầu một chuyến du lịch cá nhân quanh các trường đại học ở Trung Quốc; diễn thuyết về tự do, nhân quyền và phân chia quyền lực. Phương là một phần của dòng chảy ngầm rộng lớn hơn trong cộng đồng trí thức ưu tú nghĩ rằng nghèo đói và kém phát triển của Trung Quốc, và thảm họa của Cách mạng Văn hóa, là kết quả trực tiếp của hệ thống chính trị độc đoán và nền kinh tế chỉ huy cứng nhắc.[18] Quan điểm rằng cải cách chính trị là câu trả lời duy nhất cho các vấn đề đang diễn ra của Trung Quốc đã thu hút được sự ủng hộ rộng rãi của các sinh viên, khi các bài phát biểu được ghi âm lại của Phương trở nên phổ biến rộng rãi trên cả nước.[23] Đáp lại, Đặng Tiểu Bình cảnh cáo rằng Phương tôn sùng một cách mù quáng lối sống phương Tây, chủ nghĩa tư bản và hệ thống đa đảng, đồng thời phá hoại tư tưởng xã hội chủ nghĩa, giá trị truyền thống và sự lãnh đạo của đảng.[23]

Lấy cảm hứng từ Fang và các phong trào 'sức mạnh nhân dân' khác trên khắp thế giới, vào tháng 12 năm 1986, những người biểu tình đã tổ chức các cuộc biểu tình chống lại tốc độ cải cách chậm chạp. Các vấn đề được nêu ra có phạm vi rộng, và bao gồm các yêu cầu về tự do hóa kinh tế, dân chủ và pháp quyền.[21] Trong khi các cuộc biểu tình ban đầu được tổ chức tại Hợp Phì, nơi Fang sống, chúng nhanh chóng lan sang Thượng Hải, Bắc Kinh và các thành phố lớn khác. Điều này đã báo động giới lãnh đạo trung ương, và lãnh đạo đã buộc tội các sinh viên xúi giục hỗn loạn theo kiểu Cách mạng Văn hóa.

Tổng Bí thư Đảng Hồ Diệu Bang bị quy trách nhiệm vì có thái độ mềm mỏng và xử lý sai các cuộc biểu tình, do đó làm suy yếu sự ổn định xã hội. Ông đã bị những người bảo thủ lên án gay gắt và bị buộc thôi chức Tổng bí thư ngày 16 tháng 1 năm 1987. Sau đó, đảng bắt đầu "Chiến dịch chống tự do hóa tư sản ", nhắm vào Hồ, tự do hóa chính trị và các ý tưởng lấy cảm hứng từ phương Tây nói chung.[24] Chiến dịch này ngăn chặn các cuộc biểu tình của sinh viên và thắt chặt môi trường chính trị, nhưng Hồ Diệu Bang vẫn nổi tiếng trong giới tiến bộ trong đảng, giới trí thức và sinh viên.[18]